Περί Ανταγωνισμού Μεταξύ Πιστωτικών Ιδρυμάτων

 «Ορισμένοι πολιτικοί πέτυχαν να τους επιτραπεί να νομοθετούν όποτε θέλουν και όπως τύχει, δημιουργήθηκαν πάρα πολλοί νόμοι, οι μεν αντίθετοι με τους δε. … Πρέπει να καταργηθούν οι αντίθετοι μεταξύ τους νόμοι. Έτσι θα υπάρχει ένας μόνο νόμος για κάθε ζήτημα και η ύπαρξη αντιφατικών νόμων δεν θα ταράζει και δεν θα φέρνει σε δύσκολη θέση τους μη νομομαθείς σε σχέση με εκείνους που γνωρίζουν όλους τους νόμους.  Όλοι θα μπορούν να διαβάσουν τα ίδια πράγματα και να μάθουν απλά και καθαρά τι είναι το σωστό.» 

Δημοσθένης, Περί της Ατελείας προς Λεπτίνη, 91-93, (Εκδόσεις Κάκτος 1994)

ΠΕΡΙ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΥ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΠΙΣΤΩΤΙΚΩΝ ΙΔΡΥΜΑΤΩΝ

Ο πρόεδρος της Alpha Bank Γιάννης Κωστόπουλος είχε πριν από πολλά χρόνια δηλώσει ότι στην Ελλάδα χωράνε 2,5 τράπεζες.[1]  Ένας από τους θεμελιώδεις πυλώνες επάνω στον οποίο στηρίχτηκε το οικοδόμημα της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι ο ελεύθερος ανταγωνισμός και η προστασία του από πρακτικές «οι οποίες έχουν ως αντικείμενο ή ως αποτέλεσμα την παρεμπόδιση, τον περιορισμό ή τη νόθευση του ανταγωνισμού.»  Εύλογα γεννάται το ερώτημα εάν η συγκέντρωση των τραπεζικών υπηρεσιών αντιβαίνει τις διατάξεις περί ελεύθερου ανταγωνισμού όπως και εάν υπάρχει κάποια μεθοδολογία που μπορεί να μας επιτρέψει να αξιολογήσουμε πότε υπάρχουν ενδείξεις συγκέντρωσης.

ΤΟ ΝΟΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Το άρθρο 101 της Συνθήκης για την Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης[2] αναφέρει ότι «είναι ασυμβίβαστες με την εσωτερική αγορά και απαγορεύονται όλες οι συμφωνίες μεταξύ επιχειρήσεων, όλες οι αποφάσεις ενώσεων επιχειρήσεων και κάθε εναρμονισμένη πρακτική, που δύνανται να επηρεάσουν το εμπόριο μεταξύ κρατών μελών και που έχουν ως αντικείμενο ή ως αποτέλεσμα την παρεμπόδιση, τον περιορισμό ή τη νόθευση του ανταγωνισμού εντός της εσωτερικής αγοράς» και το άρθρο 102 «Είναι ασυμβίβαστη με την εσωτερική αγορά και απαγορεύεται, κατά το μέτρο που δύναται να επηρεάσει το εμπόριο μεταξύ κρατών μελών, η καταχρηστική εκμετάλλευση από μία ή περισσότερες επιχειρήσεις της δεσπόζουσας θέσης τους εντός της εσωτερικής αγοράς ή σημαντικού τμήματός της.»

Οι διατάξεις αυτές της Συνθήκης ενσωματώθηκαν στο ελληνικό δίκαιο με τα άρθρα 1 και 2 με του νόμου 3959/2011[3] (ΦΕΚ 93 Α’/20.04.2011) περί προστασίας του ελεύθερου ανταγωνισμού.  Η έκθεση της επιστημονικής υπηρεσίας της Βουλής κάνει αναφορά στην εναρμόνιση με τον «Κανονισμό (ΕΚ) αριθ. 139/2004 του Συμβουλίου, της 20ής Ιανουαρίου 2004, για τον έλεγχο των συγκεντρώσεων μεταξύ επιχειρήσεων ("Κοινοτικός κανονισμός συγκεντρώσεων")»[4] Στο προοίμιο του Κανονισμού παρ.2 γίνεται λόγος για «την εγκαθίδρυση καθεστώτος που να εξασφαλίζει ανόθευτο ανταγωνισμό εντός της εσωτερικής αγοράς» ενώ στην παρ. 6 κρίνεται «αναγκαία η θέσπιση μιας ειδικής νομικής πράξης που θα εξασφαλίσει τον αποτελεσματικό έλεγχο όλων των συγκεντρώσεων ανάλογα με τις επιπτώσεις τους στη διάρθρωση του ανταγωνισμού στην Κοινότητα και η οποία θα είναι η μόνη που θα ισχύει για τις εν λόγω συγκεντρώσεις.»

Το άρθρο 3 του κανονισμού που ενσωματώθηκε με το άρθρο 5 του 3959 ορίζει ότι «συγκέντρωση θεωρείται ότι υπάρχει όταν προκύπτει μόνιμη μεταβολή του ελέγχου από:

α) τη συγχώνευση δύο ή περισσότερων προηγουμένως ανεξάρτητων επιχειρήσεων ή τμημάτων επιχειρήσεων· ή

β) την απόκτηση, από ένα ή περισσότερα πρόσωπα που ελέγχουν ήδη μία τουλάχιστον επιχείρηση ή από μία ή περισσότερες επιχειρήσεις, άμεσα ή έμμεσα, με την αγορά τίτλων ή στοιχείων του ενεργητικού, με σύμβαση ή με άλλο τρόπο, ελέγχου στο σύνολο ή σε τμήματα μιας ή περισσοτέρων άλλων επιχειρήσεων.»

Στις 5.2.2004 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκδίδει τις «κατευθυντήριες γραμμές για την αξιολόγηση των οριζόντιων συγκεντρώσεων σύμφωνα µε τον κανονισμό του Συμβουλίου για τον έλεγχο των συγκεντρώσεων μεταξύ επιχειρήσεων», 2004/C 31/03.[5] Σκοπός της παρούσας ανακοίνωσης είναι να παρασχεθούν οδηγίες σχετικά µε τον τρόπο µε τον οποίο η Επιτροπή αξιολογεί τις συγκεντρώσεις εφόσον οι συμμετέχουσες επιχειρήσεις αποτελούν πραγματικούς ή δυνητικούς ανταγωνιστές στην ίδια σχετική αγορά.  Ο όρος συγκέντρωση καλύπτει διάφορα είδη πράξεων όπως συγχωνεύσεις, εξαγορές και απόκτηση ελέγχου.

Με τον 3959/2011 προβλέπονται τέλος οι κανόνες και διαδικασίες προληπτικού ελέγχου συγκεντρώσεων με αποφάσεις της Επιτροπής Ανταγωνισμού καθώς και ο ρόλος αυτής.

Ο ΔΕΙΚΤΗΣ HEFINDAHL ΚΑΙ Η ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ.

Τα άρθρα 14-15 της κατευθυντήριας γραμμής 2004/C 31/03 καθορίζουν ότι τα μερίδια αγοράς είναι ενδεικτικά της συγκέντρωσης και το άρθρο 16 εξειδικεύει ότι «για τη μέτρηση των επιπέδων συγκέντρωσης, η Επιτροπή συνήθως χρησιμοποιεί τον δείκτη «ΗΗΙ» (Herfindahl-Hirschman Index).  Ο δείκτης HHI προκύπτει από την άθροιση των τετραγώνων των ατομικών μεριδίων αγοράς όλων των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στη συγκεκριμένη αγορά.»

Στην σημείωση 17 αναφέρει, «για παράδειγμα, ο δείκτης ΗΗΙ μιας αγοράς η οποία περιλαμβάνει πέντε επιχειρήσεις µε μερίδια αγοράς ύψους 40%, 20 %, 15 %, 15 % και 10%, αντίστοιχα, είναι 2 550 (402 + 202 + 152 + 152 + 102 = 2 550). Ο δείκτης HHI κυμαίνεται από µια τιμή που προσεγγίζει το 0 (στην περίπτωση μιας ατομιστικής αγοράς) μέχρι το 10 000 (στην περίπτωση ενός καθαρού μονοπωλίου).»  Για την Επιτροπή, «ενώ το επίπεδο του ΗΗΙ σε απόλυτους όρους μπορεί να αποτελέσει µία αρχική ένδειξη της ανταγωνιστικής πίεσης στην αγορά μετά τη συγκέντρωση, η μεταβολή του (γνωστή ως «δέλτα») είναι ένα χρήσιμο στοιχείο για τη μεταβολή του επιπέδου συγκέντρωσης που προκύπτει απευθείας από τη συγκέντρωση.»

Από το άρθρο 20 εξάγεται το συμπέρασμα ότι υπάρχει συγκέντρωση όταν:

1.       μετά την μεταβολή το επίπεδο του δείκτη HHI βρίσκεται μεταξύ 1000 και 2000 και η μεταβολή (Δ) είναι μεγαλύτερη από 250 μονάδες

2.       μετά την μεταβολή ο δείκτης HHI βρίσκεται πάνω από τις 2000 και η μεταβολή είναι μεγαλύτερη από 150 μονάδες.

Ο ΔΕΙΚΤΗΣ HEFINDAHL ΚΑΙ Ο ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑΞΥ ΠΙΣΤΩΤΙΚΩΝ ΙΔΡΥΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Είναι γνωστό ότι η ελληνική τραπεζική αγορά έχει αναδιαρθρωθεί με μία σειρά από εξαγορές, συγχωνεύσεις αλλά και αναστολές αδειών λειτουργίας μικρών τραπεζών, ιδίως συνεταιριστικών.  Όπως σε άλλα κράτη, με πρόσχημα την διασφάλιση των καταθέσεων, την συστημική ευστάθεια, την εξυγίανση των ισολογισμών, την βελτίωση της αποδοτικότητας, οι τράπεζες έχουν αναδιαρθρωθεί, έχουν υποστηριχτεί με κρατικές εγγυήσεις και έχουν ήδη ανακεφαλαιοποιηθεί με το κόστος να επιβαρύνει το δημόσιο χρέος και τον φορολογούμενο. 

Στις 25.2.2013 ο Γεώργιος Προβόπουλος, Διοικητής της Τράπεζαςτης Ελλάδας, δήλωνε ότι «Ο [τραπεζικός] τομέας ανασυντάσσεται μέσω της συνένωσης δυνάμεων. Το μέγεθος της ελληνικής οικονομίας, αλλά και οι συνθήκες υπερβάλλουσας δυναμικότητας, που έχουν διαμορφωθεί στον τραπεζικό κλάδο, απαιτούν λιγότερες και ισχυρότερες μονάδες ώστε αυτές να είναι και σε βάθος χρόνου ανθεκτικές σε απροσδόκητες εξωγενείς διαταραχές. … Έτσι, σε λίγους μήνες, στο τέλος της διαδικασίας αυτής, εκτιμάται ότι θα έχουν συγκροτηθεί τρεις μεγάλοι[6] και ισχυροί όμιλοι μαζί με μερικές άλλες μικρότερες τράπεζες. Τα μερίδια αγοράς των τραπεζών αυτών, σε συνδυασμό με την παρουσία ξένων τραπεζών, διασφαλίζουν τον ανταγωνισμό. … Είναι φανερό ότι το τραπεζικό σύστημα γίνεται περισσότερο συγκεντρωμένο και αποδοτικό, καθώς δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για αξιοποίηση των συνεργιών και των οικονομιών κλίμακας.»

Είναι σύννομο αυτό με τις διατάξεις περί ανταγωνισμού;  Η Τράπεζα της Ελλάδας δημοσιεύει τον δείκτη Hefindahl στην συγκεντρωτική λογιστική κατάσταση των πιστωτικών ιδρυμάτων.[7] [Γράφημα 1]

Το 2007 ο δείκτης Hefindahl βρίσκονταν στις 1.096 μονάδες ενώ το 2012 στις 1.487 μονάδες.  Για να προκύπτει συγκέντρωση με βάση το άρθρο 20 της 2004/C 31/03 θα πρέπει η μεταβολή Δ να είναι μεγαλύτερη από 250 μονάδες όταν ο δείκτης κινείται μεταξύ 1.000 και 2.000 μονάδων.  Η μεταβολή του δείκτη από το 2011 στο 2012 είναι 208 μονάδες, άρα δεν θα έπρεπε να προκύπτουν αιτίες συγκέντρωσης.  Θεωρητικά όμως είναι πιθανό με μικρές μεταβολές Δ κάτω των 250 μονάδων μέχρι τις 2.000 και κάτω των 150 μονάδων πάνω από τις 2.000 μονάδες να πλησιάζουμε όλο και περισσότερο σε συνθήκες μονοπωλίου ενώ ήδη επικρατούν συνθήκες ολιγοπωλίου.  Όταν όμως εξετάζει κανείς την σωρευτική μεταβολή από το 2007 τότε το Δ ανεβαίνει πάνω από τις 390 μονάδες όταν το όριο είναι 250 ενώ η μεταβολή βρίσκεται πάνω από το όριο και για την περίοδο 2010-2012.

Βλέποντας κανείς το Γράφημα 2 διαπιστώνει ότι τα 5 μεγαλύτερα πιστωτικά ιδρύματα έχουν αυξήσει το μερίδιο αγοράς τους στο 80% το 2012.

Ίσως τελικά να ήταν ένας από τους τεχνικούς λόγους που ακυρώθηκε το deal Εθνικής-Eurobank ενώ είναι προφανές ότι έχουν δημιουργηθεί πλέον συνθήκες ολιγοπωλίου.  Οι εξελίξεις to 2013 θα οδηγήσουν σε μεγαλύτερους δείκτες συγκέντρωσης και μεριδίων με την συγχώνευση-πώληση του Ταχυδρομικού Ταμιευτηρίου και της Proton Bank[8] στην Eurobank και την απορρόφηση των θυγατρικών των κυπριακών τραπεζών από την Πειραιώς.[9]

ΤΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ. ΤΙ ΕΧΕΙ ΣΥΜΒΕΙ;

Στις 25.10.2008 με την 2008/C 270/02[10] δημοσιεύεται ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την «εφαρμογή των κανόνων περί κρατικών ενισχύσεων στα μέτρα που λήφθηκαν για τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς στο πλαίσιο της τρέχουσας παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης.»  Είχε προηγηθεί η συνάντηση του ECOFIN στις 7.10.2013[11]  όπου στα συμπεράσματά αναφέρονταν ότι τα «τα κράτη μέλη δεσμεύτηκαν να στηρίξουν τους χρηματοπιστωτικούς οργανισμούς που είναι εξέχουσας σημασίας για το χρηματοπιστωτικό σύστημα.»  Στην ανακοίνωση της Επιτροπής στην παρ.51 διαβάζουμε: «Κατά την αντιμετώπιση οξέων προβλημάτων ρευστότητας που έχουν ορισμένοι χρηματοπιστωτικοί οργανισμοί, τα κράτη μέλη επιθυμούν ενδεχομένως να συνοδεύουν τα καθεστώτα παροχής εγγυήσεων ή ανακεφαλαιοποίησης με συμπληρωματικές μορφές στήριξης της ρευστότητας παρέχοντας δημόσιους πόρους (περιλαμβανομένων κεφαλαίων από την Κεντρική Τράπεζα)… Επίσης, η ειδική στήριξη ενός συγκεκριμένου χρηματοπιστωτικού οργανισμού …[με] παροχή κεφαλαίων της Κεντρικής Τράπεζας … δεν συνιστά ενίσχυση» όταν ικανοποιούνται μία σειρά από διατάξεις.[12]

Αργότερα, τον Ιανουάριο του 2009, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκδίδει την 2009/C 10/03[13] ανακοίνωση για την «ανακεφαλαιοποίηση των χρηματοπιστωτικών οργανισμών στο πλαίσιο της τρέχουσας χρηματοπιστωτικής κρίσης: περιορισμός των ενισχύσεων στο ελάχιστο απαραίτητο και διασφαλίσεις έναντι αδικαιολόγητων στρεβλώσεων του ανταγωνισμού.»  Η αγωνία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σταματάει στην «…ισορροπία ανάμεσα … [στα] … προβλήματα ανταγωνισμού και τους στόχους αποκατάστασης της χρηματοπιστωτικής σταθερότητας, εξασφάλισης πιστώσεων προς την πραγματική οικονομία και αντιμετώπισης του κινδύνου αφερεγγυότητας.» (παρ.11) αλλά και οι «οι συγκεντρώσεις και οι εξαγορές μπορεί να συμβάλουν σημαντικά στην εξυγίανση του τραπεζικού κλάδου, ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι της σταθεροποίησης των χρηματοπιστωτικών αγορών και της εξασφάλισης σταθερής ροής πιστώσεων προς την πραγματική οικονομία.» (παρ.37)

Για να εναρμονιστεί και το ελληνικό θεσμικό πλαίσιο με την κατάργηση των κανόνων περί ελεύθερου ανταγωνισμού, μια και αλλιώς δεν θα μπορούσαν να περάσουν από την Επιτροπή Ανταγωνισμού οι συγχωνεύσεις-εξαγορές, δημοσιεύεται στο ΦΕΚ 94 Α’/19.4.2012 Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου που ρυθμίζει τα θέματα κεφαλαιακής ενίσχυσης των πιστωτικών ιδρυμάτων.  Το άρθρο 2 της πράξης νομοθετικού περιεχομένου αναστέλλει την εφαρμογή των κανόνων περί συγκέντρωσης όταν πρόκειται για πιστωτικά ιδρύματα και στην ουσία καταργεί τον ανταγωνισμό μεταξύ τραπεζών.  Από το 2011 στο 2012, όπως είπαμε και πιο πάνω, η μεταβολή Δ του δείκτη Hefindahl ήταν 208 μονάδες, η δεύτερη υψηλότερη που παρατηρείται μετά το 1998, αλλά τότε δεν ίσχυαν οι σημερινοί καταργημένοι κανόνες.

Φαίνεται ότι οι κανόνες περί ελεύθερου ανταγωνισμού δεν ισχύουν για τις τράπεζες στην Ευρωπαϊκή Ένωση.  Η «επιθυμητή» απελευθέρωση των κλειστών επαγγελμάτων αφορά όλους τους άλλους εκτός από τις τράπεζες.  Το  νεκροταφείο ιδεών της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποτελεί τον προνομιακό πεδίο δραστηριοποίησης των ζόμπι τραπεζών.  Η ιδέα για τις Ηνωμένες Πολιτείες της Ευρώπης έχει μετατραπεί σε Ευρωπαϊκά Τραπεζικά Εμιράτα.

Το κείμενο το αφιερώνω στην χρηματολαγνεία, στον ιδεολογικό πρωτογονισμό και στην καθοδηγητική α-νοησιαρχία των δήθεν φιλελεύθερων.

«Υπάρχει νόμος, Αθηναίοι, ο οποίος απαγορεύει να λέγονται ψέματα στην αγορά» και «πρέπει … να θεσπίσουμε νόμο, που … θα τιμωρεί εκείνον που μας εξαπατά.»

Δημοσθένης, Περί της Ατελείας Προς Λεπτίνη, 9 και 4 (Εκδόσεις Κάκτος, 1994)

Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο analyst.gr στις 20.11.2013

Αναδημοσιευτηκε από το Competition Observatory.

---

[1] http://www.newsbomb.gr/fakelos-ellhnikes-trapezes/story/77003/h-profhteia-kwstopoyloy-kai-ta-paignia-twn-ellhnwn-trapezitwn

[2] http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2010:083:0047:0200:el:PDF

[3] http://www.hellenicparliament.gr/Nomothetiko-Ergo/Anazitisi-Nomothetikou-Ergou?law_id=6182821f-fdf5-41b8-a8e9-6bf47b4c47fd

[4] http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=CELEX:32004R0139:el:HTML

[5] http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2004:031:0005:0018:EL:PDF

[6] Είναι προφανές ότι ο Προβόπουλος, αλλά και το Υπουργείο Οικονομικών, εκτιμούσαν ότι η Eurobank θα συγχωνεύονταν με την Εθνική, εξέλιξη η οποία θα αύξανε την συγκέντρωση.  Τελικά το deal  ακυρώθηκε με παρέμβαση της Τρόϊκα.

[7] http://www.bankofgreece.gr/Pages/el/Statistics/monetary/nxi.aspx

[8] http://www.naftemporiki.gr/finance/story/675640

[9] http://www.tovima.gr/finance/article/?aid=504340

[10] http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2008:270:0008:01:EL:HTML

[11] http://www.consilium.europa.eu/homepage/showfocus?lang=el&focusID=63504

[12] Να σημειώσουμε ότι στις συγκεκριμένες αποφάσεις στηρίχτηκε η κατάθεση του ν.3723/2008 που ενίσχυε τα πιστωτικά ιδρύματα με κρατικές εγγυήσεις. Τα περίφημα 28δις ευρώ του Αλογοσκούφη,

[13] http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2009:010:0002:0010:EL:PDF

Prof. Bernard Lietaer: Πέρα από την απληστία και την έλλειψη

Μία συνέντευξη του Bernard Lietaer από την Sarah van Gelder την άνοιξη του 1997 για το περιοδικό YES! : A Journal of Positive Future.

Ο Bernard Lietaer δραστηριοποιείται στον τομέα των νομισματικών συστημάτων και σε ένα ασυνήθιστα ευρύ φάσμα των λειτουργιών τους για μία περίοδο 30 ετών. Όσο ήταν στην Κεντρική Τράπεζα του Βελγίου συν-σχεδίασε και υλοποίησε τον μηχανισμό σύγκλισης στο ενιαίο νομισματικό σύστημα. (ECU). Επίσης και κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου υπηρέτησε ως Πρόεδρος του Συστήματος Ηλεκτρονικών Πληρωμών του Βελγίου. Η εμπειρία του στα νομισματικά ζητήματα τεσσάρων ηπείρων συμπεριλαμβάνει συμβουλευτικές υπηρεσίες σε πολυεθνικές επιχειρήσεις έως αναπτυσσόμενες χώρες. Ήταν Γενικός Διευθυντής, συνιδρυτής και επικεφαλής διαπραγματευτής συναλλάγματος του Gaia Hedge Funds, ενός από τα μεγαλύτερα off-shore κεφάλαια διαπραγμάτευσης στον κόσμο. Το περιοδικό Business Week τον αναγνώρισε ως τον «κορυφαίο διαπραγματευτή συναλλάγματος στον κόσμο» το 1990. Είναι συγγραφέας 18 βιβλίων μεταξύ των οποίων και Το Μέλλον του Χρήματος (1999) που έχει μεταφραστεί σε 18 γλώσσες. Τα τελευταία βιβλία που συνέγραψε είναι το Επανεξετάζοντας το Χρήμα (Φεβρουάριος 2013), Χρήμα και Βιωσιμότητα: ο Χαμένος Κρίκος (Μάϊος, 2012), Λαϊκό Χρήμα (Ιούνιος 2012).

Σήμερα είναι ερευνητής στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Berkeley (http://www.cnr.berkeley.edu/csrd ) στο Center for Sustainable Resources. Είναι μέλος του Club της Ρώμης, Fellow της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Τεχνών και Επιστημών και της Παγκόσμιας Ακαδημίας Επιχειρηματικότητας.

Η Sarah van Gelder, συντάκτρια του περιοδικού YES! μίλησε με τον Bernard για τις πιθανότητες ενός νέου τύπου χρήματος που να ταιριάζει καλύτερα στην οικοδόμηση μίας κοινότητας και στην αειφορία.

Μετάφραση : Νικόλαος Καρατσόρης 

Sarah van Gelder, YES!:  Γιατί ελπίζετε τόσο πολύ στην ανάπτυξη εναλλακτικών νομισμάτων;

Bernard Lietaer:  Το χρήμα είναι σαν ένα έχουμε περάσει ένα σιδερένιο δαχτυλίδι στην μύτη μας.  Έχουμε ξεχάσει ότι το έχουμε σχεδιάσει και τώρα είναι το χρήμα που μας οδηγεί.  Νομίζω ότι ήρθε η ώρα να καταλάβουμε που θέλουμε να πάμε – κατά την γνώμη μου προς την αειφορία και την κοινότητα – και στην συνέχεια να σχεδιάσουμε το χρήμα που θα μας πάει εκεί. 

Sarah van Gelder:  Θα λέγατε λοιπόν ότι ο σχεδιασμός χρήματος είναι στην πραγματικότητα η ρίζα όσων συμβαίνουν και δεν συμβαίνουν στην κοινωνία;

Bernard Lietaer:  Σωστά.  Ενώ τα οικονομικά συγγράμματα υποστηρίζουν ότι άνθρωποι και επιχειρήσεις ανταγωνίζονται για τις αγορές και τους πόρους, εγώ υποστηρίζω ότι στην πραγματικότητα ανταγωνίζονται για το χρήμα χρησιμοποιώντας τις αγορές και τους πόρους για να το καταφέρουν αυτό.  Το να σχεδιάσουμε νέα νομισματικά συστήματα ισοδυναμεί με τον επανασχεδιασμό των στόχων στον οποίο προσανατολίζεται η ανθρώπινη προσπάθεια.  Επιπλέον πιστεύω ότι η απληστία και ο ανταγωνισμός δεν είναι αποτέλεσμα ενός αμετάβλητου ανθρώπινου ταμπεραμέντου.  Έχω καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η απληστία και ο φόβος της έλλειψης στην πραγματικότητα δημιουργούνται και αμβλύνονται συνεχώς ως άμεσο αποτέλεσμα του είδους του χρήματος που χρησιμοποιούμαι.  Για παράδειγμα, μπορούμε να παράγουμε επιπλέον τρόφιμα για να τραφούν όλοι και σίγουρα υπάρχει εργασία για όλους στον κόσμο, αλλά είναι ξεκάθαρο ότι δεν υπάρχουν τα χρήματα για να πληρωθούν όλα.  Η έλλειψη είναι στα εθνικά νομίσματα.  Στην πραγματικότητα η δουλειά των κεντρικών τραπεζών είναι να δημιουργούν και να συντηρούν την νομισματική έλλειψη.  Η άμεση συνέπεια είναι ότι πρέπει να παλεύουμε ο ένας με τον άλλο για να μπορέσουμε να επιβιώσουμε.  Το χρήμα δημιουργείται όταν οι τράπεζες δανείζουν.  Εάν μία τράπεζα σας παρέχει ένα στεγαστικό δάνειο $100.000, δημιουργεί μόνο το κεφάλαιο το οποίο το ξοδεύουμε και κυκλοφορεί στην οικονομία.  Η τράπεζα αναμένει να αποπληρώσεις $200.000 σε 20 χρόνια αλλά δεν δημιουργεί τα δεύτερα $100.000, τον τόκο.  Αντιθέτως, η τράπεζα σε στέλνει έξω πίσω σ’ ένα σκληρό κόσμο για να δώσεις μάχη εναντίον όλων για να φέρεις τα δεύτερα $100.000.

Sarah van Gelder:  Δηλαδή κάποιοι άνθρωποι θα πρέπει να χάνουν έτσι ώστε άλλοι να κερδίζουν;  Κάποιοι θα πρέπει να χρεοκοπήσουν έτσι ώστε κάποιοι άλλοι να πάρουν τα χρήματα που χρειάζονται για να πληρώσουν πίσω τους τόκου;

Bernard Lietaer: Σωστά.  Όλες οι τράπεζες κάνουν ακριβώς το ίδιο πράγμα όταν δανείζουν χρήματα.  Για αυτό είναι τόσο σημαντικές οι αποφάσεις των κεντρικών τραπεζών όπως η Federal Reserve των ΗΠΑ, ή αύξηση των επιτοκίων καθορίζει αυτόματα και ένα μεγαλύτερο ποσοστό απαραίτητων χρεοκοπιών.  Όταν μία τράπεζα ελέγχει την πιστοληπτική σου ικανότητα στην πραγματικότητα ελέγχει εάν είσαι ικανός να ανταγωνιστεί και να κερδίσεις άλλου παίκτες, εάν είσαι ικανός να φέρεις τα δεύτερα $100.000 τα οποία δεν δημιουργήθηκαν ποτέ.  Εάν χάσεις σε αυτό το παιχνίδι, θα χάσεις το σπίτι σου ή οτιδήποτε άλλο έδωσες ως εγγύηση.

Sarah van Gelder:  Αυτό επίσης επηρεάζει το ποσοστό ανεργίας.

Bernard Lietaer:  Είναι βεβαίως ένας σημαντικός παράγοντας αλλά υπάρχει κάτι περισσότερο από αυτό.  Η τεχνολογία της πληροφορικής όλο και περισσότερο μας επιτρέπει να πετύχουμε πολύ καλή οικονομική ανάπτυξη χωρίς την δημιουργία θέσεων εργασίας.  Πιστεύω ότι βλέπουμε την τελευταία περίοδο εργασιακής αφθονίας στις ΗΠΑ αυτή την στιγμή.  Όπως υποστηρίζει ο Jeremy Rifkin στο βιβλίο του το Τέλος της Εργασίας οι θέσεις εργασίας δεν πρόκειται πλέον  να βρίσκονται εκεί ακόμη και στις «καλές εποχές».  Μια μελέτη της Διεθνούς Ομοσπονδίας Μεταλλεργατών στην Γενεύη  προβλέπει ότι μέσα στα επόμενα 30 χρόνια 2 ή 3 τοις εκατό του παγκόσμιου πληθυσμού θα είναι σε θέση να παράγει όλα όσα χρειαζόμαστε στον πλανήτη.  Ακόμη και εάν ο συντελεστής που έχουν πέσει έξω είναι δέκα, παραμένει η ερώτηση του τι θα κάνει το υπόλοιπο 80% της ανθρωπότητας.  Η πρόβλεψη μου είναι ότι τα τοπικά νομίσματα θα είναι ένα σημαντικό εργαλείο κοινωνικού σχεδιασμού τον 21^ο αιώνα, αν όχι για κανένα άλλο λόγο αλλά για την απασχόληση.  Δεν υποστηρίζω ότι αυτά τα τοπικά νομίσματα θα αντικαταστήσουν ή θα έπρεπε να αντικαταστήσουν τα εθνικά νομίσματα., για αυτό άλλωστε και τα ονομάζω «συμπληρωματικά» νομίσματα.  Τα εθνικά, τα ανταγωνιστικά παραγόμενα νομίσματα θα εξακολουθήσουν να έχουν ρόλο στην παγκόσμια ανταγωνιστική αγορά.  Παρόλα αυτά πιστεύω ότι τα συμπληρωματικά τοπικά νομίσματα είναι πολύ πιο κατάλληλα για την ανάπτυξη συνεργατικών τοπικών οικονομιών.

Sarah van Gelder:  Και αυτές οι τοπικές οικονομίες θα προσφέρουν ένα είδος απασχόλησης το οποίο δεν θα απειλείται από εξάλειψη;

Bernard Lietaer:  Ως πρώτο βήμα αυτό είναι σωστό.  Για παράδειγμα στην Γαλλία ήδη υπάρχουν ήδη 300 τοπικά ανταλλακτικά δίκτυα, τα οποία ονομάζονται Grain de Sel, στην κυριολεξία Κόκκοι Άλατος.  Αυτά τα δίκτυα – τα οποία εμφανίστηκαν όταν και όπου η ανεργία έφτασε το 12% - εκτός από την διευκόλυνση των συναλλαγών για όλα, από μισθώματα μέχρι   παραγωγή βιολογικών προϊόντων, κάνουν και κάτι άλλο.  Κάθε δεκαπενθήμερο στο Ariege στην νοτιοανατολική Γαλλία γίνεται μία μεγάλη συγκέντρωση.  Άνθρωποι καταφθάνουν όχι μόνο για να εμπορευτούν τυριά, φρούτα και γλυκίσματα όπως συμβαίνει στις κανονικές καθημερινές αγορές, αλλά και για να εμπορευτούν ώρες υδραυλικών εργασιών, κομμωτηρίου, ιστιοπλοΐας ή μαθημάτων Αγγλικών.  Μόνο τοπικά νομίσματα γίνονται αποδεκτά.

Τα τοπικά νομίσματα δημιουργούν εργασία και διαφοροποιώ την εργασία από την δουλειά.  Η δουλειά είναι κάτι που κάνεις για βιοπορισμό, εργάζεσαι όμως γιατί σου αρέσει να το κάνεις.  Αναμένω ότι οι δουλειές βαθμιαία θα εκλείψουν αλλά υπάρχει μία σχεδόν άπειρη ποσότητα συναρπαστικού έργου που πρέπει να γίνει.  Για παράδειγμα στην Γαλλία βρίσκεις ανθρώπους που προσφέρουν μαθήματα κιθάρας και ζητούν μαθήματα γερμανικών.  Κανένας δεν πληρώνει σε γαλλικά φράγκα.  Το ωραίο με τα τοπικά νομίσματα είναι ότι όταν οι άνθρωποι δημιουργούν το δικό τους χρήμα δεν χρειάζεται να δημιουργούν και παράγοντες έλλειψης του.  Δεν χρειάζονται να αποκτήσουν νόμισμα από πουθενά αλλού για να καταστούν ικανοί να κάνουν συναλλαγές με τους γείτονες τους.  Τα Χρονοδολλάρια του Edgar Cahn είναι ένα κλασσικό παράδειγμα.  Την ίδια στιγμή που υπάρχει μία συμφωνία μεταξύ δύο ανθρώπων για μία συναλλαγή με την χρήση χρονοδολλαρίων την ίδια στιγμή σε αυτή την διαδικασία δημιουργούν κυριολεκτικά δημιουργούν το απαραίτητο «χρήμα», δεν υπάρχει έλλειψη χρήματος.  Αυτό δεν σημαίνει ότι μπορείς να δημιουργήσεις μία άπειρη ποσότητα αυτού του χρήματος.  Δεν μπορείς να δώσεις 500.000 ώρες, κανένας δεν έχει 500.000 ώρες για να δώσει.  Υπάρχει μία οροφή, ναι, όμως δεν υπάρχει τεχνητή έλλειψη.

Sarah van Gelder:  Δηλαδή προτείνετε ότι η έλλειψη δεν χρειάζεται να είναι η κατευθυντήρια αρχή του οικονομικού μας συστήματος.  Δεν είναι όμως η έλλειψη απολύτως θεμελιώδης για τα οικονομικά ειδικά δε σε έναν κόσμο με πεπερασμένου πόρους;

Bernard Lietaer:  Η ανάλυση μου σε αυτή την ερώτηση στηρίζεται στην εργασία του Carl Gustav Jung επειδή είναι ο μοναδικός με θεωρητικό πλαίσιο για την συλλογική ψυχολογία και το χρήμα είναι θεμελιωδώς ένα φαινόμενο συλλογικής ψυχολογίας.  Μία βασική έννοια που χρησιμοποιεί ο Jung είναι το αρχέτυπο, μπορεί να περιγραφεί ως ένα συναισθηματικό πεδίο που παρακινεί τους ανθρώπους ατομικά ή συλλογικά προς μία κατεύθυνση.  Ο Jung έδειξε ότι όποτε ένα αρχέτυπο καταπιέζεται, αναδύονται δύο είδη σκιών που βρίσκονται σε πόλωση μεταξύ τους.  Για παράδειγμα εάν το υπέρ εγώ μου – που αντιστοιχεί στο αρχέτυπο ενός Βασιλιά ή μίας Βασίλισσας – καταπιεστεί, θα συμπεριφερθώ είτε ως Τύραννος είτε ως Αδύναμος.  Αυτό που συνδέει τις δύο σκιές μεταξύ τους είναι ο φόβος.  Ο Τύραννος είναι τυραννικός γιατί φοβάται να εμφανιστεί ως Αδύναμος ενώ ο Αδύναμος φοβάται να είναι τυραννικός.  Μόνο κάποιος χωρίς τον φόβο των δύο σκιών μπορεί να ενσαρκώσει το αρχέτυπο του Βασιλιά.

Ας εφαρμόσουμε αυτό το πλαίσιο σε ένα καλά τεκμηριωμένο φαινόμενο, την καταπίεση του αρχέτυπου της Μεγάλης Μητέρας.  Το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας ήταν πολύ σημαντικό για την Δύση από την αυγή της προϊστορίας έως και την προ Ινδοευρωπαϊκή περίοδο και παραμένει σημαντικό για κάποιους παραδοσιακούς πολιτισμούς.  Όμως αυτό το αρχέτυπο έχει καταπιεστεί βιαίως στην Δύση τα τελευταία 5000 χρόνια ξεκινώντας με τις Ινδοευρωπαϊκές εισβολές – ενισχυμένο με τις αντί-Θεάς αντίληψη του Ιουδαιο-Χριστιανιασμού με κορύφωση την καταδίωξη μαγισσών επί τρείς αιώνες – έως και τις ημέρες της Βικτωριανής εποχής.  Όταν υπάρχει καταπίεση ενός αρχέτυπου σε τέτοια έκταση και για τόση μεγάλη διάρκεια, τότε οι σκιές εκδηλώνονται με έναν πολύ δυναμικό τρόπο στην κοινωνία.   Η ερώτηση που κάνω είναι απλή:  Ποιες είναι οι σκιές του αρχέτυπου της Μεγάλης Μητέρας;  Προτείνω ότι οι σκιές είναι η απληστία και ο φόβος της έλλειψης.  Έτσι δεν αποτελεί έκπληξη κατά την Βικτωριανή περίοδο, στην κορυφή της καταπίεσης της καταπίεσης της Μεγάλης Μητέρας, ένας Σκωτσέζος δάσκαλος με το όνομα Adam Smith παρατήρησε την μεγάλη απληστία και την έλλειψη τριγύρω του και υπέθεσε ότι έτσι λειτουργούν όλες οι «πολιτισμένες» κοινωνίες.

Sarah van Gelder:  Ουάου!  Δηλαδή εάν η απληστία και η έλλειψη είναι οι σκιές τι αντιπροσωπεύει το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας με οικονομικούς όρους;

Bernard Lietaer:  Ας διακρίνουμε πρώτα μεταξύ της Θεάς, η οποία εκπροσώπησε όλες τις πτυχές του Θείου, και της Μεγάλης Μητέρας, η οποία συμβολίζει ειδικά τον πλανήτη Γη – την γονιμότητα, την ροή της αφθονίας σε όλες τις πτυχές της ζωής. 

Κάποιος ο οποίος έχει αφομοιώσει το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας εμπιστεύεται την αφθονία του Σύμπαντος.  ‘Όταν δεν έχεις εμπιστοσύνη είναι που θέλεις έναν μεγάλο τραπεζικό λογαριασμό.  Ο πρώτος που έχει συσσωρεύσει αντικείμενα ως προστασία από την μελλοντική αβεβαιότητα, αυτομάτως έπρεπε να ξεκινήσει να υπερασπίζεται την σωρό αυτή από τον φθόνο και τις ανάγκες των άλλων.  Εάν μία κοινωνία φοβάται την έλλειψη, θα δημιουργήσει και ένα περιβάλλον όπου εκδηλώνονται καλά θεμελιωμένες αιτίες για να ζεις με τον φόβο της έλλειψης.  Είναι μία αυτοεκπληρούμενη προφητεία.

Επίσης έχουμε ζήσει για μεγάλο χρονικό διάστημα με την πεποίθηση ότι χρειαζόμαστε να δημιουργήσουμε σπανιότητα για να δημιουργήσουμε αξία.  Παρόλο που μπορεί αυτό να ισχύει σε κάποιους τομείς, το προεκτείνουμε χωρίς εγκυρότητα και σε άλλους τομείς.  Για παράδειγμα δεν υπάρχει τίποτα να μας αποτρέψει από την ελεύθερη διακίνηση πληροφοριών.  Το οριακό κόστος της πληροφόρησης σήμερα είναι πρακτικά μηδενικό.  Παρόλα αυτά όμως έχουμε εφεύρει πνευματικά δικαιώματα και διπλώματα ευρεσιτεχνίας σε μία προσπάθεια να κρατήσουμε την πληροφορία σε έλλειψη.

Sarah van Gelder:  Έτσι ο φόβος της έλλειψης δημιουργεί απληστία και θησαυρισμό τα οποία με την σειρά τους δημιουργούν την έλλειψη που φοβόμασταν.  Ενώ οι κουλτούρες που ενσωματώνουν την Μεγάλη Μητέρα βασίζονται στην αφθονία και την γενναιοδωρία.  Αυτές οι ιδέες υπονοούνται στον ορισμό σας για την κοινότητα [community] , έτσι δεν είναι;

Bernard Lietaer:  Στην πραγματικότητα δεν είναι δικός μου ορισμός, είναι η ετυμολογία.  Η λέξη κοινότητα [community] προέρχεται από την  λατινική λέξη munus που σημαίνει δώρο και από την λέξη cum που σημαίνει από κοινού μεταξύ τους.  Έτσι κοινότητα σημαίνει κυριολεκτικά να δίνουμε μεταξύ μας.  Ως εκ τούτου προσδιορίζω την κοινότητα μου ως μία ομάδα ανθρώπων που καλωσορίζουν και τιμούν τα δώρα μου και από την οποία έχω μία λογική προσδοκία να λάβω δώρα ως αντάλλαγμα.

Sarah van Gelder:  Και τα τοπικά νομίσματα διευκολύνουν αυτή την ανταλλαγή δώρων.

Bernard Lietaer:  Η πλειοψηφία των τοπικών νομισμάτων που γνωρίζω ξεκίνησαν με σκοπό την δημιουργία απασχόλησης, υπάρχει όμως μία αυξανόμενη ομάδα ανθρώπων που αρχίζουν τοπικά νομίσματα ειδικά για την δημιουργία κοινότητας.  Για παράδειγμα θα ένοιωθα αστεία εάν προσκαλώντας τον γείτονα μου σε μία πεδιάδα του έλεγα «Παρατήρησα ότι έχεις πολλά αχλάδια στο δέντρο σου.  Μπορώ να τα έχω;».  Θα ένοιωθα ότι θα έπρεπε να του προσφέρω κάτι σε αντάλλαγμα.  Εάν όμως πρόκειται να του προσφέρω δολάρια που βρίσκονται σε έλλειψη τότε θα μπορούσα να πάω και στο supermarket και καταλήγουμε έτσι να μην χρησιμοποιούμαι τα αχλάδια.  Εάν έχουμε ένα τοπικό νόμισμα δεν έχουμε καμία έλλειψη στο μέσο της ανταλλαγής έτσι το να αγοράσουμε τα αχλάδια γίνεται μία δικαιολογία για αλληλεπίδραση. 

Στην Takoma Park, στο Maryland, ο Olaf Egeberg ξεκίνησε ένα τοπικό νόμισμα για να διευκολύνει αυτού του είδους τις ανταλλαγές μεταξύ της κοινότητας.  Και οι συμμετέχοντες συμφωνούν ότι αυτό ακριβώς είναι που συμβαίνει.

Sarah van Gelder:  Αυτό εγείρει το ερώτημα εάν τα τοπικά νομίσματα μπορούν επίσης να είναι μέσο για να καλύψουν οι άνθρωποι τις βασικές του ανάγκες σε τροφή και στέγαση ή αυτοί οι τομείς παραμένουν μέρος της ανταγωνιστικής οικονομίας;

Bernard Lietaer:  Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που αγαπούν την κηπουρική αλλά δεν μπορούν να κερδίσουν από αυτό τα προς το ζην σ’ έναν ανταγωνιστικό κόσμο.  Εάν ένας κηπουρός είναι άνεργος, και εγώ είμαι άνεργος, σε μία κανονική οικονομία και οι δύο ίσως να πεινάσουμε.  Όμως με συμπληρωματικά νομίσματα, μπορεί να καλλιεργήσει τα λαχανικά μου τα οποία και θα πληρώσω σε τοπικό νόμισμα που κέρδισα προσφέροντας άλλη υπηρεσία σε κάποιον άλλον.

Στην Ιθάκη, οι Ώρες [ΣτΜ: Οι Ώρες  (Ithaca Hours) είναι διαδεδομένο τοπικό νόμισμα της πόλης Ιθάκης στην Νέα Υόρκη. http://www.ithacahours.org/] είναι αποδεκτές στην αγροτική αγορά.  Οι αγρότες μπορούν να χρησιμοποιήσουν το τοπικό νόμισμα για να προσλάβουν κάποιον για να τους βοηθήσει με την συγκομιδή ή τις επισκευές.   Ορισμένοι ιδιοκτήτες δέχονται Ώρες για μισθώματα, ιδιαίτερα εάν δεν έχουν υποθήκη η οποία πρέπει να πληρωθεί σε σπανίζοντα δολάρια.

Όταν έχεις τοπικό νόμισμα γίνεται γρήγορα ξεκάθαρο τι είναι τοπικό και τι όχι.  Η K-Mart θα αποδεχθεί μόνο δολάρια, οι προμηθευτές τους είναι στο Hong Kong ή στην Σιγκαπούρη ή στο Kansas City.  Τα σούπερ μάρκετ της Ιθάκης δέχονται όμως και Ώρες και δολάρια.  Χρησιμοποιώντας τοπικά νομίσματα δημιουργείς μία προτίμηση προς την κατεύθυνση της τοπικής αειφορίας.

Sarah van Gelder:  Τα τοπικά νομίσματα παρέχουν επίσης στις κοινότητες κάποια προφύλαξη από τα σκαμπανεβάσματα της παγκόσμιας οικονομίας.  Δραστηριοποιείστε  στην παρακολούθηση στην αντιμετώπιση   αλλά και έχετε βοηθήσει στον σχεδιασμό του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος.  Γιατί θα ήθελαν οι κοινότητες να είναι απομονωμένες από αυτό;

Bernard Lietaer:  Πρώτα από όλα το σημερινό επίσημο νομισματικό σύστημα δεν έχει σχεδόν να κάνει σε τίποτα με την πραγματική οικονομία.  Για να σας δώσω μία ιδέα, τα στατιστικά στοιχεία του 1995 δείχνουν ότι ο όγκος των νομισματικών συναλλαγών σε παγκόσμιο επίπεδο ανέρχεται σε 1.3 τρις δολάρια την ημέρα.  Αυτό είναι 30 φορές μεγαλύτερο από το ημερήσιο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν (ΑΕΠ) όλων των ανεπτυγμένων χωρών (ΟΟΣΑ) μαζί.  Το ετήσιο ΑΕΠ των ΗΠΑ ανακυκλώνεται στις αγορές κάθε τρεις ημέρες!

Από αυτόν τον όγκο μόνο ένα 2 ή 3 τοις εκατό έχει να κάνει με το εμπόριο ή τις επενδύσεις, το υπόλοιπο έχει να κάνει με την κερδοσκοπία του παγκόσμιου κυβερνοκαζίνου.  Αυτό σημαίνει ότι η πραγματική οικονομία έχει υποβιβαστεί και παγώσει από την κερδοσκοπική τούρτα, η ακριβής αντιστροφή αυτού που συνέβαινε μόλις πριν από δύο δεκαετίες.

Sarah van Gelder:  Ποιες είναι οι συνέπειες; Τι σημαίνει αυτό για εμάς που δεν συναλλασσόμαστε στο διεθνές στερέωμα;

Bernard Lietaer:  Ένα είναι βέβαιο ότι η δύναμη έχει μετατοπιστεί οριστικά μακριά από τις κυβερνήσεις προς τις χρηματοπιστωτικές αγορές.  Όταν μία κυβέρνηση κάνει κάτι που δεν αρέσει στις αγορές -όπως στην Βρεταννία το ’91 ή στην Γαλλία το ’94 ή στο Μεξικό το ’95 – κανένας δεν κάθεται σ’ ένα τραπέζι να πει «δεν έπρεπε να το κάνεις αυτό».  Απλά εκδηλώνεται μία νομισματική κρίση σε αυτό το νόμισμα.  Έτσι ορισμένες εκατοντάδες άνθρωποι, οι οποίοι δεν έχουν εκλεγεί από κανέναν και δεν έχουν απολύτως καμία συλλογική ευθύνη ή οτιδήποτε άλλο, αποφασίζουν, μεταξύ άλλων, για την αξία του συνταξιοδοτικού σου ταμείου.

Sarah van Gelder:  Έχετε μιλήσει και για την πιθανότητα κατάρρευσης του συστήματος.

Bernard Lietaer:  Ναι, τώρα το βλέπω να έχει 50/50 πιθανότητες να συμβεί στα επόμενα 5 με 10 χρόνια.  Πολλοί άνθρωποι λένε ότι η πιθανότητα είναι 100 τοις εκατό και σε πολύ βραχύτερο χρονικό ορίζοντα.  Ο George Soros ο οποίος ζει με αυτό που έκανα εγώ – κερδοσκοπία στα νομίσματα – συμπέρανε ότι, «η αστάθεια είναι σωρευτική έτσι η ενδεχόμενη κατάρρευση των ελεύθερα κυμαινόμενων συναλλαγών είναι σχεδόν εξασφαλισμένη».  Ο Joel Kurtzman, πρώην συντάκτης του Harvard Business Review, ονόμασε το τελευταίο του βιβλίο: Ο Θάνατος του Χρήματος προβλέπει την επικείμενη κατάρρευση εξαιτίας της κερδοσκοπικής φρενίτιδας.

Δείτε πώς αυτό θα μπορούσε να γίνει:  Τα αποθεματικά των Κεντρικών Τραπεζών των χωρών του ΟΟΣΑ είναι όλα μαζί 640 δις δολάρια.  Σε μία κατάσταση κρίσης, εάν όλες οι Κεντρικές Τράπεζες συμφωνήσουν να συνεργαστούν (που ποτέ δεν το κάνουν) και αν ήταν να χρησιμοποιήσουν όλα τα αποθεματικά τους (το οποίο είναι ένα άλλο πράγμα που δεν συμβαίνει ποτέ) έχουν τα κεφάλαια να ελέγξουν μόνο τον μισό όγκο μίας απλής ημέρας συναλλαγών.  Σε μία ημέρα κρίσης, οι όγκοι συναλλαγών θα μπορούσαν εύκολα να διπλασιαστούν ή να τριπλασιαστούν και το σύνολο των αποθεματικών των Κεντρικών Τραπεζών θα επαρκούσε για δύο ή τρεις ώρες.

Sarah van Gelder:  Και ποιο θα ήταν το αποτέλεσμα;

Bernard Lietaer:  Εάν συμβεί αυτό, θα βρισκόμασταν ξαφνικά σε έναν πολύ διαφορετικό κόσμο.  Το 1929 το χρηματιστήριο συνετρίβη αλλά ο κανόνας του χρυσού κράτησε, το νομισματικό σύστημα κράτησε.  Εδώ έχουμε να κάνουμε με κάτι πιο θεμελιώδες.  Το μόνο προηγούμενο που γνωρίζω ήταν η κατάρρευση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας η οποία αποτελείωσε ο ρωμαϊκό νόμισμα.  Αυτό συνέβη σε μία εποχή που χρειάστηκε περίπου ενάμιση αιώνας για την εξάπλωση της κατάρρευσης σε όλη την αυτοκρατορία, ενώ σήμερα θα χρειαστούν μερικές ώρες.

Sarah van Gelder:  Έτσι τα τοπικά νομίσματα θα μπορούσαν να προσφέρουν κάποια ανθεκτικότητα σε μία κοινότητα και να την βοηθήσουν να επιβιώσει από μία νομισματική πτώση ή από κάποια άλλη διεθνή κατάρρευση.  Έχετε επίσης αναφέρει ότι τα τοπικά νομίσματα βοηθούν στην προώθηση της αειφορίας.  Ποια είναι η σύνδεση;

Bernard Lietaer:  Για να το καταλάβουμε αυτό χρειάζεται να δούμε την σχέση μεταξύ των επιτοκίων και των τρόπων που προεξοφλούμε το μέλλον.  Εάν ρωτήσω, «θέλετε 100 δολάρια τώρα η 100 δολάρια σ’ έναν χρόνο από τώρα», οι περισσότεροι άνθρωποι θα απαντούσαν τώρα απλώς επειδή μπορούν να καταθέσουν τα χρήματα ακίνδυνα σε έναν καταθετικό λογαριασμό και  να λάβουν περίπου 110 δολάρια ένα χρόνο αργότερα.  Ένας άλλος τρόπος για να το θέσεις είναι ότι αν ήταν να σου προσφέρω 100 δολάρια σ’ έναν χρόνο από τώρα αυτό θα ήταν περίπου ίσο προσφέροντας 90 δολάρια σήμερα.  Η προεξόφληση του μέλλοντος αναφέρεται ως «προεξόφληση ταμειακών ροών». 

Αυτό σημαίνει ότι στο υφιστάμενο σύστημα είναι λογικό να κόψεις δέντρα και να βάλεις τα χρήματα στην τράπεζα.  Τα χρήματα στην τράπεζα θα πληθύνουν πιο γρήγορα από τα δέντρα.  Είναι λογικό να αποταμιεύσεις χρήματα κτίζοντας φθηνά μονωμένες κατοικίες επειδή η προεξοφλημένη δαπάνη για την επιπλέον ενέργεια κατά την διάρκεια ζωής της κατοικίας είναι φθηνότερη από ότι η μόνωση.

Ωστόσο μπορούμε να σχεδιάσουμε ένα νομισματικό σύστημα που κάνει το αντίθετο.  Αυτό στην πραγματικότητα δημιουργεί μακροπρόθεσμη σκέψη μέσα από αυτό που ονομάζεται «χρέωση υπερημερίας».  Η χρέωση υπερημερίας είναι μία έννοια που αναπτύχθηκε από τον Silvio Gesell πριν από έναν αιώνα.  Η ιδέα του ήταν ότι το χρήμα ήταν ένα δημόσιο αγαθό – όπως η τηλεφωνία ή η μεταφορά με λεωφορεία – και ότι θα έπρεπε να χρεώνουμε μία μικρή αμοιβή για την χρήση του.  Με άλλα λόγια να δημιουργήσουμε ένα αρνητικό αντί για θετικό επιτόκιο. 

Τι θα έκανε αυτό;  Εάν σας έδινα ένα χαρτονόμισμα 100 δολαρίων τώρα και σας έλεγα ότι σ’ ένα μήνα θα πρέπει να πληρώσετε ένα δολάριο για να το κρατήσετε, τι θα κάνατε;

Sarah van Gelder:  Υποθέτω ότι θα προσπαθούσα να επενδύσω σε κάτι άλλο.

Bernard Lietaer:  Το βρήκατε.  Γνωρίζετε την έκφραση, «το χρήμα είναι σαν την κοπριά, είναι καλή μόνο όταν είναι απλώνεται».  Στο σύστημα Gesell οι άνθρωποι θα χρησιμοποιούσαν το χρήμα ως μέσο συναλλαγής και ως μέσο αποθήκευσης αξίας.  Αυτό θα δημιουργούσε θέσεις εργασίας επειδή θα ενθάρρυνε την κυκλοφορία και θα αντέστρεφε το βραχυπρόθεσμο σύστημα κινήτρων.  Αντί να κόβουμε τα δέντρα για να βάλουμε τα χρήματα στην τράπεζα, θα θέλαμε να επενδύσουμε τα χρήματα μας σε νέα δέντρα ή στην τοποθέτηση μόνωσης στην κατοικία.

Sarah van Gelder:  Έχει ποτέ εφαρμοστεί αυτό;

Bernard Lietaer:  Έχω βρει μόνο τρεις περιόδους.  Την κλασσική Αίγυπτο, περίπου τρεις αιώνες στον ευρωπαϊκό μεσαίωνα και κάποια χρόνια στην δεκαετία του 1930.  Στην αρχαία Αίγυπτο, όταν αποθήκευες σιτηρά, έπαιρνες μία μάρκα η οποία ήταν ανταλλάξιμη και γίνονταν ένα είδος νομίσματος.  Εάν επέστρεφες μετά από ένα χρόνο με 10 μάρκες θα έπαιρνες πίσω αξία σιτηρών για εννέα μάρκες επειδή τα ποντίκια και η φθορά θα μείωναν τις ποσότητες αλλά και οι φρουροί και χώροι αποθήκευσης θα έπρεπε να πληρωθούν.  Αυτό αντιστοιχούσε με χρέωση υπερημερίας.

Η Αίγυπτος ήταν ένας σιτοβολώνας για τον αρχαίο κόσμο, το δώρο του Νείλου.  Γιατί;  Διότι αντί της διατήρησης της αξίας σε χρήμα όλοι επένδυαν σε παραγωγικά στοιχεία ενεργητικού τα οποία θα διαρκούσαν για πάντα – πράγματα όπως εγγειοβελτιωτικά και αρδευτικά συστήματα.

Η απόδειξη ότι το νομισματικό σύστημα είχε κάτι να κάνει με αυτόν τον πλούτο είναι ότι όλα τελείωσαν απότομα όταν οι Ρωμαίοι αντικατέστησαν το νόμισμα του «κανόνα σιτηρών» με το δικό τους νομισματικό σύστημα και θετικά επιτόκια.  Μετά από αυτό η Αίγυπτος σταμάτησε να είναι σιτοβολώνας και έγινε μία «αναπτυσσόμενη χώρα» όπως ονομάζεται σήμερα.

Στην Ευρώπη κατά την διάρκεια του Μεσαίωνα – μεταξύ 10^ου και 13^ου αιώνα – τοπικά νομίσματα εκδίδονταν από τους τοπικούς άρχοντες.  Τα νομίσματα ανακαλούνταν περιοδικά και επανεκδίδονταν ενώ κατά την διαδικασία αυτή συγκεντρώνονταν φόροι.  Το αποτέλεσμα ήταν η άνθηση του πολιτισμού και ευρεία ευημερία η οποία και αντιστοιχεί στην χρονική περίοδο αυτή που χρησιμοποιούνταν τα τοπικά νομίσματα.

Σχεδόν όλοι οι καθεδρικοί ναοί κτίστηκαν κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου.  Είναι εξωπραγματικό αν σκεφτείτε τι απαιτείται ως επένδυση σε μία μικρή πόλη για να κτιστεί ένας ναός.

Sarah van Gelder:  Επειδή οι καθεδρικοί ναοί χρειάζονται γενιές για να κτιστούν;

Bernard Lietaer:  Λοιπόν δεν ήταν μόνο αυτό.  Εκτός από τον προφανή συμβολικό και θρησκευτικό ρόλο – τον οποίο δεν θέλω να μειώσω – δεν πρέπει να ξεχνάει κάποιος ότι οι καθεδρικοί ναοί είχαν μία σημαντική οικονομική λειτουργία, προσέλκυαν προσκυνητές οι οποίοι από μία επιχειρηματική σκοπιά έπαιζαν ένα παρόμοιο ρόλο μα τους τουρίστες σήμερα.  Οι καθεδρικοί ναοί κτίζονταν για να αντέξουν για πάντα και δημιουργούσαν μακροπρόθεσμες ταμειακές ροές για την κοινότητα.  Αυτός ήταν ο τρόπος να δημιουργήσεις αφθονία για σένα και τους απογόνους για 13 γενιές!  Η απόδειξη είναι ότι ακόμη και σήμερα λειτουργεί.  Για παράδειγμα, στο Chartres η πλειοψηφία των επιχειρήσεων της πόλης εξακολουθεί να ζει με τους τουρίστες που επισκέπτονται τον καθεδρικό ναό 800 χρόνια μετά την αποπεράτωσή του!

Όταν η εισαγωγή της πυρίτιδας επέτρεψε στους βασιλείς τον 14^ο αιώνα να συγκεντρώσουν την εξουσία το πρώτο πράγμα που έκαναν να μονοπωλήσουν το νομισματικό σύστημα.  Τι συνέβη:  Δεν κτίστηκαν άλλοι καθεδρικοί.  Ο πληθυσμός παρέμεινε το ίδιο αφοσιωμένος στον Χριστιανισμό στον 14^ο ή 15^ο αιώνα αλλά το κίνητρο για συλλογικές μακροπρόθεσμες επενδύσεις είχε χαθεί.

Χρησιμοποιώ τον καθεδρικό απλώς ως παράδειγμα.  Λογαριασμοί από κτήματα του 12^ου αιώνα δείχνουν ότι μύλοι και άλλα παραγωγικά στοιχεία ενεργητικού διατηρούνταν σε εξαιρετικά υψηλό ποιοτικό επίπεδο μα τα εξαρτήματα να αντικαθιστούνται πριν ακόμη φθαρούν.   Τελευταίες έρευνες δείχνουν ότι η ποιότητα ζωής του μέσου εργαζόμενου στην Ευρώπη ήταν υψηλότατη τον 12^ο και 13^ο αιώνα, ίσως πιο πολύ και από σήμερα.  Όταν δεν μπορείς να κρατήσεις αποταμιεύσεις με την μορφή του χρήματος, τότε τα επενδύεις σε κάτι το οποίο θα παράξει αξία στο μέλλον.  Έτσι αυτός ο τύπος χρήματος δημιούργησε μία αναπτυξιακή έκρηξη.

Sarah van Gelder:  Ωστόσο αυτή ήταν μία περίοδος που Χριστιανισμός κυριαρχούσε στην Ευρώπη και το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας εξακολουθούσε να είναι σε καταστολή.

Bernard Lietaer:  Λοιπόν ένα πολύ ενδιαφέρον θρησκευτικό σύμβολο επικράτησε αυτή την περίοδο, η περίφημη Μαύρη Μαντόνα.  Υπήρχαν εκατοντάδες αγάλματα μεταξύ του 10^ου και 13^ου αιώνα τα οποία και ήταν αγάλματα της Ίσιδος και του παιδιού Όρου να κάθεται στην αγκαλιά της, εισαγόμενα απευθείας από την Αίγυπτο κατά την διάρκεια της πρώτης Σταυροφορίας.  Η ειδική κάθετη καρέκλα της ονομάζονταν «καθέδρα»  (από τη οποία και προέρχεται η λέξη καθεδρικός) και είναι ενδιαφέρον ότι αυτή η καρέκλα ήταν το σύμβολο ταυτοποίησης της Ίσιδος στην αρχαία Αίγυπτο.  Τα αγάλματα της Μαύρης Μαντόνας επίσης ταυτοποιούνταν στην μεσαιωνική εποχή με την “Alma Mater” (κυριολεκτικά την «Γενναιόδωρη Μητέρα», μία έκφραση η οποία εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σήμερα στην Αμερική ως αναφορά στον μητρικό σύμπαν κάποιου.)

Η Μαύρη Μαντόνα ήταν η άμεση συνέχεια της Μεγάλης Μητέρας σε μία από τις πιο αρχαίες μορφές της.  Συμβόλιζε την γέννηση και την γονιμότητα, τον πλούτο της γης.  Συμβόλιζε την ενσάρκωση του πνεύματος στην ύλη πριν οι πατριαρχικές κοινωνίες διαχωρίζουν το πνεύμα από την ύλη.  Εδώ έχουμε μία άμεση αρχετυπική σύνδεση μεταξύ δύο πολιτισμών οι οποίοι αυθόρμητα δημιούργησαν χρηματικά συστήματα με χρεώσεις υπερημερίας ενώ ταυτόχρονα δημιούργησαν ασυνήθιστα υψηλά αφθονίας για τον κοινό άνθρωπο: η αρχαία Αίγυπτος και η Ευρώπη μεταξύ 10^ου και 13^ου αιώνα.  Αυτά τα χρηματικά συστήματα τίμησαν κατά αντιστοιχία ακριβώς αυτό το αρχέτυπο.

Sarah van Gelder:  Πραγματικά ενδιαφέρον!  Τι δυνατότητες βλέπετε για τα τοπικά νομίσματα να επαναφέρουν στο σημερινό οικονομικό σύστημα το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας της αφθονίας και της γενναιοδωρίας;

Bernard Lietaer:  Τα μεγαλύτερα ζητήματα που πιστεύω θα αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα σήμερα είναι η αειφορία, οι ανισότητες και η κατάρρευση των κοινοτήτων, ζητήματα τα οποία δημιουργούν τριβές και έχουν ως αποτέλεσμα την βία και τον πόλεμο.  Μπορούμε να αντιμετωπίσουμε και τα δύο αυτά ζητήματα με τα ίδια εργαλεία, με την συνειδητή δημιουργία νομισματικών συστημάτων που θα ενισχύσουν την κοινότητα και την αειφορία.  Αξίζει να σημειωθεί έχουμε δει τις τελευταίες δύο δεκαετίες μία σαφή αφύπνιση του θηλυκού αρχέτυπου.  Αυτό αντικατοπτρίζεται όχι μόνο στα γυναικεία κινήματα στη σημαντική αύξηση των οικολογικών ανησυχιών ή σε μία νέα επιστημολογία που ενοποιεί ξανά το πνεύμα και την ύλη, αλλά και στις νέες τεχνολογίες που μας επιτρέπουν να αντικαταστήσουμε τις ιεραρχίες με δίκτυα.  (όπως το διαδίκτυο)

Ας προσθέσουμε σ’ αυτές τις τάσεις ότι για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία έχουμε διαθέσιμη παραγωγική τεχνογνωσία για να δημιουργήσουμε μία άνευ προηγουμένου αφθονία.  Όλα αυτά συγκλίνουν σε μία εξαιρετική ευκαιρία να συνδυάσουμε το hardware της τεχνολογίας μας της αφθονίας με το λογισμικό για αρχετυπική στροφή.

Αυτός ο συνδυασμός ποτέ δεν ήταν διαθέσιμος σε τέτοια έκταση ή με τέτοια ταχύτητα:  μας επιτρέπει συνειδητά να σχεδιάσουμε χρήμα το οποίο εργάζεται για εμάς αντί εμείς για εκείνο.

Προτείνω να επιλέξουμε να αναπτύξουμε χρηματικά συστήματα που θα μας επιτρέψουν την επίτευξη της αειφορίας και κοινοτικής επούλωσης  σε τοπική και παγκόσμια κλίμακα.  Αυτοί οι στόχοι είναι στο χέρι μας μέσα σε λιγότερο από μία γενιά.  Εάν μπορούμε να τους υλοποιήσουμε ή όχι θα εξαρτηθεί από την ικανότητα να συνεργαστούμε ο ένας με τον άλλον για να επανα- εφεύρουμε συνειδητά το χρήμα.

Source: http://www.lietaer.com/images/Interview_Yes!.pdf

Translation: Nikolaos Karatsoris